TÜRK ŞEKER SANAYİİNDE İNOVASYON (YENİLEŞİM)

Erkan ÇETİNKAYA

Yüksek Mühendis

26 Kasım 1926 da Alpullu Şeker Fabrikasında ilk Türk şekeri üretilmiştir. Uşak Şeker fabrikası da ilk şekerini 10 Aralık 1926’da çıkarmıştır. Şeker fabrikaları Türkiye’nin ilk sanayi kuruluşlarıdır. Celal Bayar, kombine ekonominin şeker sanayiinin içinden doğacağını gördüklerini ifade etmiştir.(1) Şeker fabrikaları Türkiye’de sanayinin kuruluşuna öncülük ettikleri gibi ilk inovasyon (yenileşim) hareketlerini de başlatmışlardır. Şeker fabrikaları doğaları gereği ekonominin hemen hemen tüm alanlarında etkilidir. Tarım başta olmak üzere bankacılık sigortacılık kooperatifçilik taşımacılık madencilik işletmecilik kimya makine ve elektrik mühendisliği alanlarında inovasyon çalışmaları yapılmıştır.

1933 yılında Eskişehir 1934 yılında da Turhal şeker fabrikalarının üretime başlamasıyla şeker fabrikası sayısı 4 olmuştur.  Şeker fabrikalarında yenileşim çalışmaları ilk önce sosyal yaşam alanında başlatılmıştır. İlk önce çalışanlar için sağlıklı yaşam alanları sağlanmıştır. İşçilere bedava kahvaltı verilerek Türkiye’de kahvaltı alışkanlığı başlatılmıştır. Helası içerde evler yapılarak ayakyolu denilen tarla helasına son verilmiştir. Lokantalar, müzikli yemekli toplantılarla, balolarla yüzme havuzları ve çeşitli spor faaliyetleriyle Anadolu insanı çağdaş yaşamı şeker fabrikalarında tanımıştır. Çalışma disiplini, vardiyalı çalışma, kazanma ve medeni yaşama olanaklarının sağlanması ilk yenileşim hareketleridir.  İsmet İnönü’nün anlatımıyla “Fabrikanın memur, amele ikametgâhları, mektep ve hasta bakımı için tesisleri de ayrıca faydalı yerdir. Temiz, havalı, geniş odalarda sade ve insanca yatıp yaşamaya alışacak vatan çocukları, medeniyette ve çalışmak, kazanmak yolunda daha kudretli olacaklardır.” (2)

1938 yılına kadar yabancı mühendis ve teknisyenlerin işlettiği şeker fabrikalarını, yurt dışına öğrenime gönderilen gençlerin dönmesiyle artık Türk mühendis ve teknisyenleri işletir ve yönetirler. O zamanki bilgi ve teknolojiye sahip genç mühendisler fabrikalarda yenileşmeler yapmışlar ve kapasiteleri artırmışlardır. Şeker fabrikalarında kireçleme 1. ve 2. Kireçleme progresif kireçleme gibi yeni buluşları uygulamışlardır. Daha sonra sirkülasyon şerbeti konusunda çalışmalar yapılarak sürekli karbonatlamaya geçilmiştir. Yeni nesil mühendislerin iş başına geçmesiyle modern teknolojilere ilgi daha da artmış fabrikaların kapasiteleri teknolojik yenileştirmelerle artırılmış pişirim (kristallendirme) teknik ve şemalarında geliştirmeler sağlanmıştır. Teknik personelin eğitimi için yabancı dilden kitaplar tercüme edilerek yayımlanmıştır. Uşak Şeker Fabrikası laboratuvarında 1949-1950 yıllarında enzimlerle yapılan analiz yöntemleri üzerinde çalışmalar yapılmış ve alınan sonuçlar Kimya Yüksek Mühendisi Osman Bozok tarafından Şeker dergisinin ilk sayısında yayımlanmıştır. Şeker Sanayiinde kullanılan analiz ve kontrol yöntemlerini birleştirmek ve tekdüze getirmek için,1948 yılında Alpullu Şeker fabrikasında laboratuvar şefleri toplanmışlardır. Toplantıda dünya şeker sanayiinde kullanılan yöntemlerin tartışması yapılmış ve özellikle Alman ve Çek analiz yöntemleri fabrika laboratuvarında tek tek denenerek birbiriyle kıyaslanmıştır. Alınan sonuçlar 1949 yılında “Türkiye Şeker Endüstrisinde Tek Düzen Analiz Metotları İçin Kılavuz” adıyla yayımlanmıştır.

 Pancar tohumu yetiştirmek ve haşereler konusunda çalışma için fabrikaların yanında deneme çiftlikleri kurulur. Tarımsal alanda özellikle haşere konusunda kurulan laboratuvarda önemli çalışmalar yapılır. Kimyagerler Memduh Akuzman, Abdurrahman Ersen ve Nurullah Tolon’un birlikte çalışmaları vardır. Deneme laboratuvarı daha sonra 1951 yılında Zirai Araştırma Laboratuvarı adıyla reorganize edilir. Deneme, Entomoloji, Fitopatoloji, Nematoloji, Toprak Etüt ve Zirai Kimya şubeleri kurulur. Bu laboratuvarlar meteoroloji, fotoğraf ve harita kısımlarıyla desteklenir. Yerli pancar tohumları yetiştirilir ve geliştirilir.  Çiftçiler eğitilir. Tarlalarda pancar verimi yükselir. Eskişehir’de bulunan Zirai Araştırma ve Teknoloji Laboratuvarları genişletilerek 1965 yılında Ankara’da Şeker Enstitüsü kurulur. Şeker Enstitüsü iki bölümdür. Tarımsal Araştırmalar Bölümü ve Teknolojik Araştırmalar Bölümü. Tarımsal Araştırmalar Bölümünde; Agronomi, Bitki Islah, Deneme ve İstatistik, Entomoloji, Fitopatoloji, Sulama, Tarımsal Mekanizasyon, Zirai Kimya ve Toprak Şubeler vardır. Teknolojik Araştırmalar Bölümü ise ilk önce Analitik, Teknoloji, Mikrobiyoloji, Konstrüksiyon, Elektromekanik ve Isı Ekonomisi şubelerinden oluşmuştur. Daha sonra Elektromekanik Şubesi Enstitü’den ayrılmış ve Elektromekanik Aygıtlar Fabrikası (EMAF) kurulmuştur. Ayrı bir fabrika olarak konfisöri (şekercilik) konusunda araştırma, geliştirme ve standartlar tespit edip örnek üretimler yapmak amacıyla kurulan Şekerli Maddeler Fabrikası da teknoloji bölümüne bağlanmıştır. Bu değişikliklerden sonra Teknolojik Araştırmalar Bölümünün şubeleri şu şekilde düzenlenmiştir. Analitik Şubesi, Biyoteknoloji ve Çevre Sorunları Şubesi, Enerji Ekonomisi Şubesi, Fabrikasyon Tekniği Şubesi, İşletme Malzemeleri ve Pilot Tesisler Şubesi, Makine Konstrüksiyon Şubesi.

Şeker Enstitüsü’nden ayrılarak kurulan EMAF öncelikle şeker sanayiinin genel olarak da ülkemizin giderek artan ölçü ve denetim aygıtlarına olan gereksinimlerinin ülkemizin öz kaynaklarını kullanmak suretiyle karşılanmasını, mevcut sistem ve aygıtların geliştirilmesini bakım ve onarımlarını sağlamak amacıyla kurulmuştur.  EMAF ilk Türk pH ölçerini üretmiştir. Özgün tasarımlarla iletkenlik ölçerler, sıcaklık ölçerler (termoçift ve termodirenç Pt100), seviye ölçerler, volümetrik ayarlanabilir dozaj pompaları, konumlayıcılar,  aç-kapa ve PID denetleçler batı Avrupa ülkeleriyle rekabet edebilecek düzeyde EMAF markasıyla üretilmişlerdir. Ayrıca süreç denetim (proses kontrol) konusunda bilgisayar destekli modüler tarzda PLC temelli Denetim-Gözlem (SCADA) yazılımları geliştirilmiş ve şeker, çimento, kâğıt, demir ve çelik, fabrikalarıyla yüksek basınçlı buhar kazanları ve benzer tesislerde başarıyla uygulanmıştır. 1998 yılında Özbekistan Horezm eyaleti Urgenç ilinde TÜRKŞEKER tarafından tamamıyla Türk teknolojisiyle kurulup işletmeye alınan şeker fabrikası Türk Şeker sanayiinin dünyayla rekabet edebildiğinin muhteşem bir örneğidir.

Bütün bu çalışmalarda Üniversite- Sanayi işbirliğinin güzel örnekleri vardır. Özellikle Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi ile Fen Fakültesi Kimya Mühendisliği bölümü ve ODTÜ Makine, Elektrik- Elektronik ve Kimya Mühendisliği bölümleriyle verimli işbirlikleri yapılmıştır. Master ve Doktora öğrencileri desteklenmiş müşterek tebliğler hazırlanmış ve projeler yapılmıştır.

Ulusal ve uluslararası kongrelere sunulan müşterek tebliğler Üniversite-Sanayi işbirliğine örnek olarak gösterilmiştir.

EMAF güç elektroniği konusunda Türkiye’de ilk çalışmaları yapan kuruluştur. DC tahrikte önemli yenileşimler gerçekleştirilmiştir. Şeker fabrikalarında lapadan şurup ve kristal şekeri ayıran sanrifüjlerin tahrikinde kullanılan çok kutuplu asenkron motorlara yumuşak kalkış sistemi uygulanarak iyileştirme sağlanmıştır. Haddehane tahriklerinde ve kağıt fabrikalarında EMAF tarafından gerçekleştirilen DC tahrik sistemleri kullanılmıştır. Bu ürünler ayrıca şeker fabrikalarının DdS difüzyonlarının tahrikinde kullanılan eski tip Ward-Leonard sistemi yerine ikame edilerek DC motorların hız kontrolü ve senkron çalışması sağlanmıştır. Uçak sanayi literatüründe önemli bir yeri olan Ankara rüzgar Tüneli’nin dinamik tahrik sistemi EMAF tarafından imal edilen tristörlü çeviriciler kullanılarak statik hale getirilmiştir.

Türkiye’de Şeker Sanayiinin ve bundan doğan kombine ekonominin öncülerinden olan Kimya Yüksek Mühendisi Kâzım Taşkent, Kimya Yüksek Mühendisi Muammer Tuksavul ve Makine Yüksek Mühendisi Ahmet Yolaç ile tüm şeker çalışanlarını saygıyla anıyorum.

(1) Türkşeker’in Öyküsü Nazım Taygun Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş yayını Nu:217

(2) Turhal Şeker Fabrikası açılışı anı defteri

28.05.2024